خواندن قرآن یکی از عبادات پر خیر و برکت می‌باشد. قاری در حال خواندن بزرگترین کتاب دنیاست که توسط خالق دنیا تألیف شده است. پس شایسته است در خواندن و حمل آن، منتهای ادب و احترام را رعایت کند تا با خواندن آن، رحمت الهی شامل حال وی شود. لذا قاری قرآن لازم است آداب زیر را حتّی‌الأمکان رعایت نماید. بعضی از این آداب، در قرآن به آنها اشاره شده است و بعضی نیز جزو سنت پیامبر –صلّی‌الله علیه و سلّم– می‌باشند و بقیه نیز به تشخیص علمای اسلامی قدیم و معاصر وضع شده‌اند.
١. داشتن خلوص نیت و کسب رضای خدا در قرائت مستحب است. داشتن غرض دنیایی مثل مال و مقام و تعریف و تمجید شایسته نیست. «تَعَوَّذُوا بِاللَّهِ مِنْ جُبِّ الْحَزَنِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا جُبُّ الْحَزَنِ قَالَ وَادٍ فِي جَهَنَّمَ تَتَعَوَّذُ مِنْهُ جَهَنَّمُ كُلَّ يَوْمٍ مِائَةَ مَرَّةٍ قُلْنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَنْ يَدْخُلُهُ قَالَ الْقُرَّاءُ الْمُرَاءُونَ بِأَعْمَالِهِمْ» (سنن ترمذی٢٣٠٥) «از جبّ الحزن به خدا پناه ببرید. گفتند جبّ الحزن چیست؟ فرمود گودالی عمیق در دوزخ است که دوزخیان هر روز صدها بار از آن به خدا پناه می‌برند. گفتند چه کسانی را آنجا می‌برند؟ فرمود اهل قرآنی را که اعمالشان ریاکارانه باشد.» {کمال - احمدیان}
٢. وضو داشتن مستحب است. قرائت قرآن برای کسی که بادی از او خارج شده باشد، مکروه نیست. بطوریکه اگر در حین قرائت، بادی از وی خارج شد، تا خروج کامل باد، صبر کند سپس به قرائت ادامه دهد. {کمال - سیوطی}
٣. مسواک زدن سنت است. روایت شده که پیامبر (ص) فرمود: «نظّفوا طریق القرآن. قالوا یا رسول الله و ما طریق القرآن؟ قال افواهکم. قالوا بماذا؟ قال بالسواک» (جمع الجوامع سیوطی) «راه قرآن را پاک کنید. گفتند راه قرآن چیست؟ فرمود دهان‌هایتان. گفتند چگونه؟ فرمود با مسواک زدن.» {اسرار}
٤. لباس زیبا و پاکیزه پوشیدن مستحب است. {کمال}
٥. رو به قبله نشستن سنت است. اگر نشسته بخوانید، به چیزی تکیه نکنید. {قنادی}
٦. با وقار و خشوع و آرامش نشستن سنت است ولی بازی کردن با انگشتان و چشم چرخانیدن به اطراف در حین قرائت مکروه می‌باشد. {کمال}
٧. بهترین حالت تلاوت، حالت نماز است و بهترین مکان مسجد و بهترین زمان بعد از نماز صبح یا وسط شب است؛ «إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا» (اسرا٧٨). «روزهای جمعه، عرفه، دوشنبه و پنجشنبه، دهه آخر رمضان و دهه اول ذی الحجه زمان‌های بهتری برای قرائت هستند.» {احمدیان - کمال}
٨. استعاذه کردن و تعوذ (گفتن أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ) و پناه بردن به خدا قبل از شروع تلاوت سنت است: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» (نحل٩٨). {سیوطی}
٩. بسمله كردن و تسمیه (گفتن بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) در اول و وسط سوره به تصریح امام شافعی مستحب است. {سیوطی – کمال}
١٠. اگر از وسط سوره قرائت را شروع می‌کنید باید از اول مطلب و بحث شروع نمایید. به تقسیمات اجزاء و اعشار و رکوعات کاری نداشته باشید. {کمال}
١١. حضور قلب و تمرکز به قرآن و عدم شوخی در حین قرائت پسندیده است. {کمال}
١٢. مستحب است قرآن بسیار خوانده شود: «فاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» (مزمل٢٠) و «يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ» (آل عمران١١٣). «أفضل العبادة امتی قراءة القرآن» (جمع الجوامع سیوطی): «بهترین عبادت امت من قرائت قرآن است.» «لَا حَسَدَ إِلَّا فِي اثْنَتَيْنِ رَجُلٌ عَلَّمَهُ اللَّهُ الْقُرْآنَ فَهُوَ يَتْلُوهُ آنَاءَ اللَّيْلِ وَآنَاءَ النَّهَارِ فَسَمِعَهُ جَارٌ لَهُ فَقَالَ لَيْتَنِي أُوتِيتُ مِثْلَ مَا أُوتِيَ فُلَانٌ فَعَمِلْتُ مِثْلَ مَا يَعْمَلُ...» (صحیحین): «تنها در دو مورد حسادت (غبطه) رواست. اول اینکه خداوند قرآن را به کسی آموخته باشد و او آن را در اوقاتی از شبانه روز تلاوت کند و همسایه‌اش آن را بشنود و بگوید کاش من هم مانند او از قرآن آگاهی داشتم و مانند او عمل می‌کردم...» «مَنْ قَرَأَ حَرْفًا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ وَالْحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا لَا أَقُولُ الم حَرْفٌ وَلَكِنْ أَلِفٌ حَرْفٌ وَلَامٌ حَرْفٌ وَمِيمٌ حَرْفٌ» (سنن ترمذی ٢٨٣٥): «هرکس حرفی از قرآن را قرائت کند، حسنه‌ای به او تعلق می‌گیرد و حسنات ده برابر پاداش داده می‌شوند. نمی‌گویم «الم» یک حرف است؛ بلکه الف یک حرف، لام یک حرف و میم حرفی دیگر است.» {احمدیان- کمال}
١٣. خواندن از روی مصحف مستحب است نه از حفظ. چون نگاه کردن به مصحف، خود عبادت است. بنا به روایت بیهقی و طبرانی خواندن قرآن بدون مصحف هزار درجه ثواب دارد و خواندن از روی مصحف دو هزار درجه ثواب دارد. پیامبر (ص) فرمودند «نگاه کردن به سه چیز عبادت است؛ صورت پدر و مادر، مصحف و دریا». و نیز فرموده‌اند: «بهره چشمانتان را از عبادت بدهید. گفتند آن چیست فرمود نگاه کردن به مصحف و تفکر و عبرت گرفتن از عجایب آن.» «أَعْطُوا أَعْيُنَكُمْ حَظَّهَا مِنَ الْعِبَادَةِ قِيلَ: يَا رَسُولَ اللهِ، وَمَا حَظُّهَا مِنَ الْعِبَادَةِ ؟ قَالَ: النَّظَرُ فِي الْمُصْحَفِ، وَالتَّفَكُّرُ فِيهِ، وَالِاعْتِبَارُ عِنْدَ عَجَائِبِهِ.» (شعب الايمان بيهقي) {سیوطی – باقی زاده}
١٤. خواندن به ترتیب مصحف یعنی از اول سوره فاتحه و بقره و آل‌عمران به سمت سوره ناس بهتر است. چون ترتیب آن حکمت‌های خاصی دارد. این روش در قرائت رکعت‌های نماز نیز باید لحاظ شود. یعنی سوره رکعت اول باید در ترتیب جلوتر از سوره رکعت دوم باشد. طبرانی در معجم الکبیر از ابن مسعود روایت کرده که «فَجَاءَ ابْنِ مَسْعُودٍ رَجُلٌ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ الرَّحْمَنِ، أَرَأَيْتَ رَجُلا يَقْرَأُ الْقُرْآَنَ مَنْكُوسًا؟ قَالَ: «ذَلِكَ مَنْكُوسُ الْقَلْبِ»: «سوال شد از کسی که قرآن را از آخر به اول می‌خواند، فرمود او قلبش واژگونه است.» ولی تعلیم قرآن به کودکان از آخر به اول اشکالی ندارد. {سیوطی- مفردات}
١٥. مخلوط کردن سوره‌ای با سوره دیگر نیز مکروه است. مانند بلال که این کار را می‌کرد و می‌گفت خوب را با خوب مخلوط می‌کنم ولی پیامبر (ص) فرمود «اگر سوره‌ای را خواندی، آن را به آخر برسان». ابن مسعود آورده که اگر سوره‌ای را شروع کردی و سپس خواستی به سوره دیگری منتقل شوی، اول به سوره قل هو الله برو آن را تمام کن و سپس به سوره دیگر بپرداز. {سیوطی- کمال}
١٦. قرائت با صوت زیبا و نوای دل‌انگیز نیکوست. پیامبر (ص) فرموده‌اند: «زَيِّنُوا الْقُرْآنَ بِأَصْوَاتِكُمْ» (سنن ابوداود - نسائی). ایشان نوای عبدالله ابن مسعود، سالم مولی ابی حذیفه و ابو موسی اشعری را دوست داشت. {احمدیان- سیوطی}
١٧. قرائت به صورت ترتیل و ترسیل (شمرده شمرده خوانی) مستحب است؛ «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» (مزمل٤). گفته شده قرآن را همچون خرماهای بد که پراکنده هستند نخوانید. بنا به گفته حضرت عمر بدترین روش قرائت سریع خواندن است (شرّ القراءة الهذرمة) تا جایی که آیه‌ها حالت دندان‌های مُرتّل و سوار بر یکدیگر و به هم چسبیده را نشان دهند. به گفته امام غزالی در خواندن قرآن شتاب نکنید و تلاش شما این نباشد که به آخر سوره برسید یا مقدار بیشتری را تلاوت کنید. {سیوطی - کمال}
١٨. رعایت کردن نکات تجوید پسندیده است نه اینکه با لحن ساده (قرائت بدون تجوید) خوانده شود. لحن دو نوع دارد؛ لحن جلی که اشتباه در حرکات و اعراب است و لحن خفی که رعایت نکردن مخرج حروف و صفات آنهاست. {احمدیان}
١٩. قرائت به روش تدویر بهتر است تا روش تحقیق و تحدیر. {احمدیان}
٢٠. قرائت به صورت جمع یعنی به تمام قرائت‌های متواتر مستحب است. جمع به دو روش حرفی و وقفی است. جمع به حرف (مصری) یعنی در کلمه چند قرائتی، آن کلمه را در جای خود به همه قرائت‌ها در آن آیه بخواند. جمع به وقف (شامی) یعنی تا محل وقف تلاوت کند و برای بار دوم و سوم آیه را با قرائت‌های دیگر تکرار کند (روش عبدالباسط عبدالصمد). {احمدیان- سیوطی}
٢١. خواندن قرآن با قرائت شاذ جایز نیست. {سیوطی}
٢٢. رعایت ادای حق آیات سنت است. یعنی به آیات قرآن جواب بدهید. مثلاً با شنیدن آیه آخر فاتحه (والضالین) بگویید «آمین». در پایان سوره بقره «آمین» بگویید. با خواندن آیه «أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحَاكِمِينَ» (تین٨) بگویید «بلی و انا علی ذلک من الشاهدین الشاکرین». در جواب آیه «أَلَيْسَ ذَلِكَ بِقَادِرٍ عَلَى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتَى» (قیامت٤٠) بگویید «بلی». با آیه «فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ» (مرسلات ٥٠) بگویید «آمنا بالله». با خواند آیه «سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى» (اعلی١) بگویید «سبحان ربی الاعلی». با شنیدن آیه «فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ» در سوره رحمن بگویید «و لا بشیءٍ مِن نِعَمِک ربنا نکذب فلک الحمد». با آیه «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ» (بقره١٨٦) بگویید «لبیک لا شریک لک لبیک....» {سیوطی - احمدیان - کمال}
٢٣. آراستگی دل به صفات آیه مربوطه خیلی پسندیده است. یعنی با آیات رحمت خوشحال شوید و آن را از خدا بخواهید و با آیات عذاب بترسید و به خدا پناه ببرید و با آیات تنزیه و تعظیم، خدا را تسبیح کنید و در آیات دعا آن را طلب کنید. {سیوطی - کمال}
٢٤. گفتن الفاظی مانند تکبیر (الله اکبر) بعد از سوره‌های ضحی تا آخر سوره ناس مستحب است و این روش قرائت مکی (ابن کثیر، مجاهد، ابن عباس، ابی بن کعب و...) است. امام شافعی گفته اگر تکبیر را رها کنی، سنتی از سنّت‌های پیامبرت را گم کرده‌ای. {سیوطی}
٢٥. انجام سجده تلاوت سنت است. بطوریکه پیامبر (ص) در رمضان سال پنجم هجری با شنیدن سوره نجم سجده نمود و سایر مشرکان نیز با وی سجده کردند و در شوال همان سال مهاجران حبشه با شنیدن سجده کفار به مکه برگشتند. با خواندن ١٤ آیه سجده دار یعنی اعراف٢٠٦، رعد١٥، نحل٤٩، اسری١٠٧، مریم٥٨، حج١٨، حج ٧٧، فرقان٦٠، نمل٢٥، سجده١٥، ص٢٤ (سجده شکر)، فصّلت٣٧، نجم٦٢، انشقاق٢١، علق١٩ بدین شکل سجده می‌کنیم؛ با داشتن وضو و رو به قبله، نیت سجده تلاوت آورده و یکبار سجده می‌کنیم و می‌گوییم: «سَجَدَ وَجْهِیَ لِلَّذِی خَلَقَهُ وَ شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ بِحَوْلِهِ وَ قُوَّتِهِ فَتَبارَکَ اللهُ أحْسَنُ الْخالِقِين.» (سنن ترمذی) و در پایان به طرف راست و چپ سلام می‌دهیم. این سجده در مذهب امام حنفی واجب بوده و در مذاهب شافعی و مالکی و حنبلی سنت می‌باشد. {احمدیان- سیوطی- کمال}
برای هر آیه سجده‌دار باید سجده کرد. با تکرار همان آیه در همان مجلس سجده نمی‌خواهد. با تکرار همان آیه در مجالس دیگر باید سجده کرد. با شنیدن آیه سجده‌دار در حال سوار بر مرکب، سجده به حالت ایما و اشاره کافی است. {مفردات}
در صحيحين (بخاري و مسلم) اين روايت از عبداﷲ بن عمر وارد شده: كَانَ رَسُول اللَّه صَلَّى اللَّه عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقْرَأ الْقُرْآن، فَيَقْرَأ السُّورَة فِيهَا السَّجْدَة فَيَسْجُد وَنَسْجُد مَعَهُ، حَتَّى مَا يَجِد بَعْضنَا مَوْضِعًا لِمَكَانِ جَبْهَته: رسول اﷲ صلي اﷲ عليه وسلم سوره‌اي از قرآن را مي‌خواند كـه در آن سـوره سجده تلاوت بود. ايشان به سجود مي‌رفتند ما هم همـراه ايشـان بـه سـجود مي‌رفتيم، تا جايي كه بعضي از ما (ياران پيغمبر) براي نهادن پيشانيش بر زمين جايي نمي‌يافت. {خالدی}
٢٦. خواندن در محیط آرام همراه با سکوت و گوش دادن بهتر است: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (اعراف٢٠٤). قرائت در میان جمعی که با کلام الهی آشنا هستند نیکوست. مستحب است عده‌ای به طور دسته‌جمعی قرآن بخوانند یا مجلس قرائتی را اداره کنند به اینگونه که یک نفر مقداری بخواند و بقیه گوش کنند و سپس قسمت بعدی را دیگری بخواند. «مَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِي بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ اللَّهِ تَعَالَى يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَيَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ إِلَّا نَزَلَتْ عَلَيْهِمْ السَّكِينَةُ وَغَشِيَتْهُمْ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمْ الْمَلَائِكَةُ وَذَكَرَهُمْ اللَّهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ» (سنن ابو داود١٢٤٣): هرگاه جمعی در یکی از خانه‌های خداوند گرد هم آیند و کتاب خدا را در بین خود مدارسه کنند، حتماً آرامش خداوندی بر ایشان نازل می‌شود و رحمت الهی آنان را فرا می‌گیرد و ملائک آنها را در میان خود می‌گیرند و خداوند نزد مقرّبان خود از ایشان یاد می‌کند. {سیوطی}
٢٧. خواندن قرآن در بازار و محل پر سر و صدا و جمع نادان‌ها مکروه است. بنا به حکم گوش دادن و سکوت هنگام تلاوت، تلاوت کننده قرآن خود گناهکار شمرده می‌شود؛ وقتی نزد کسی است که کتاب فقهی می‌نویسد و او فرصت گوش دادن ندارد، یا پیش مردمی که در خواب باشند قرآن را با صدای بلند بخواند (آلوسی). در محل آسیاب در حال گردش، خواندن قرآن مکروه است (شعبی). در مجالس ترحیم و غیره که اهل مجلس به قرآن گوش نمی‌دهند، تلاوت قرآن شدیداً مکروه است (محمد رشید رضا) و حتی مردمی که در حال حرف زدن هستند و صدای خود را از صدای تلاوت بلندتر می‌کنند، شامل ضایع شدن اعمال خوب خویش می‌شوند؛ «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تَشْعُرُونَ» (حجرات٢). {سیوطی - احمدیان}
٢٨. گریه کردن و یا حالت گریه به خود گرفتن سنت است. پیامبر (ص) فرموده‌اند: «اقرءوا القرآن و ابکوا فان لم تبکوا فتباکوا». خداوند متعال می‌فرماید: «وَيَخِرُّونَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا» (اسرا١٠٩). {احمدیان- کمال}
٢٩. دوری از بدعت‌ها لازم است. مانند ترعید (لرزاندن صدا)، ترقیص (پرش از حرف سکون)، تطریب (وضع آهنگ جدید همراه با تغییر طول مدها)، تحزین (تداعی مرگ و غم و محزون کردن دیگران نه خودش). {احمدیان}
٣٠. خواندن با صدای بم و مردانه نیکوست. چون قرآن با تفخیم نازل شده است. خواندن با صدای نازک و زنانه شایسته نیست. {احمدیان}
٣١. خواندن با صدای بلند و علنی نه مخفیانه مستحب است. «الْجَاهِرُ بِالْقُرْآنِ كَالْجَاهِرِ بِالصَّدَقَةِ وَالْمُسِرُّ بِالْقُرْآنِ كَالْمُسِرِّ بِالصَّدَقَةِ» (سنن ابوداود١١٣٦): کسی که قرآن را با صدای بلند می‌خواند، مانند کسی است که آشکارا صدقه می‌دهد و کسی که قرآن را با صدای آرام می‌خواند، مانند کسی است که مخفیانه صدقه می‌دهد. البته قرآن خواندن نباید مایه اذیت افراد در حال نماز یا خواب شود. {سیوطی}
٣٢. به زبان عجمی (غیر عربی) جایز نیست. به چند دلیل خواندن به زبان عربی بهتر است: ١. ایجاد زبان مشترک و ایجاد وحدت در بین مسلمانان ٢. محتوا و روح پیام در زبان اصلی عمیق‌تر است و با ترجمه مضامین عالی خود را از دست می‌دهد. ٣. نکات ادبی و فصاحت کلام یکی از وجوه اعجاز قرآن است که در قالب ترجمه نمی‌گنجد. ٤. استفاده از الفاظی که جبرئیل بر پیامبر (ص) نازل کرده، یک روش برای حفظ قرآن از تحریف و تغییر است. {سیوطی- قنادی}
٣٣. خواندن قرآن در عوض پول و اجرت برای کسب و کار مکروه است. {سیوطی}
٣٤. تدبّر و اندیشیدن در معانی قرآن هنگام قرائت سنت است. «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ» (ص٢٩). «يَا أَهْلَ الْقُرْآنِ، لَا تَوَسَّدُوا الْقُرْآنَ وَاتْلُوهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَأَفْشُوهُ، وَتَغَنَّوْهُ وَتَدَبَّرُوا مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ، وَلَا تَعْجَلُوا تِلَاوَتَهُ فَإِنَّ لَهُ ثَوَابًا» (شعب الايمان بيهقي١٨٥٢): اي اهل قرآن، قرآن را بالش نسازید و شب و روز آن را طوری تلاوت کنید که حق آن است و آن را پخش کنید و با صدای خوش خوانده و در معانی آن تدبر کنید تا رستگار شوید. برای دریافت مزدش در این دنیا عجله نکنید که در آخرت ثواب بزرگی دارد. با تدبر در قرآن، الهی بودن این کلام معلوم می‌شود، به حقایق حیرت‌آور آن پی می‌بریم و با تدبر در جای جای قرآن، حضور خدا را حس می‌کنیم. {کمال- قنادی}
٣٥. تکرار و تردید چندین بار آیه اشکالی ندارد. مثلاً پیامبر (ص) یک شب را با تکرار این آیه به صبح رسانید: «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» (مائده١١٨). {سیوطی}
٣٦. قطع کردن قرآن برای سخن گفتن با کسی مکروه است. {کمال}
٣٧. در محل خلوت قرائت بکنید تا قرائت شما با کلام دیگران قطع نشود و مجبور به جواب دادن نشوید. {کمال}
٣٨. قاری قرآن با شنیدن مؤذن باید قرائت را قطع کند و به اذان جواب دهد. سپس قرائت خود را دنبال کند. {کمال}
٣٩. خمیازه کشیدن (تثاوب) در حین قرائت مکروه است. {کمال}
٤٠. در صورت تف کردن یا بیرون ریختن بلغم سینه (تنخُّم) در حین قرائت باید مضمضه نمود. ابن عباس هنگام قرائت، ظرف آبی کنار خود داشت و بعد از ریختن بلغم سینه، آب در دهان می‌گردانید. {کمال}
٤١. خندیدن و انجام کارهای بیهوده ضمن قرائت مکروه است. {سیوطی}
٤٢. وقتی مصحف را رها می‌کنید به حالت باز و گشوه رها نکنید بلکه مستحب است آن را ببندید. {کمال}
٤٣. چیزی روی مصحف قرار ندهید بلکه مستحب است که مصحف بر روی همه کتاب‌ها و وسایل قرار گیرد. {کمال}
٤٤. گذاشتن مصحف در منزل روی چیزی پسندیده است و نباید آن را روی زمین بگذارید. {کمال}
٤٥. آلودگی‌های روی مصحف را بجای آب دهان با آب ساده تمیز کنید. {کمال}
٤٦. وقتی که مصحف کهنه و فرسوده شد، برای حفظ آن، از آن استفاده نشود. {کمال}
٤٧. هر روز را بدون نگاه کردن به مصحف به پایان نرسانید. {کمال}
٤٨. به دلیل مهارت زیاد، آیات و کلمات قرآن را وارونه و معکوس و منکوس نخوانید. {کمال}
٤٩. قرآن را با لحن و آهنگ اهل فسق و نصاری و راهبه‌ها نخوانید. {کمال}
٥٠. در قرآن شک نکنید و در قرائت‌های مختلف آن مجادله نکنید و به روایت قاری دیگر نگویید «این شکلی درست نیست.» {کمال}
٥١. به مصحف و کتاب‌های علمی تکیه نزنید و آنها را بالش خود نسازید. {کمال}
٥٢. برای پس دادن مصحف، آن را به سمت صاحب وی پرت نکنید. {کمال}
٥٣. کوچک کردن اندازه مصحف جایز نیست. روزی حضرت عمر مصحف کوچکی در دست نفری دید و او را شلاق زد و فرمود قرآن را بزرگ بشمارید. {کمال}
٥٤. قرآن را روی زمین یا دیوار ننویسید مانند آنچه در مساجد نوشته می‌شود. {کمال}
٥٥. قرآن را با غیر آن مخلوط نکنید و روی مصحف کلمات و عبارات دیگر ننویسید (بجز ترجمه و تفسیر). {کمال}
٥٦. قرآن را با طلا تزئین نکنید چون آن را با زینت دنیا مخلوط کرده‌اید. {کمال}
٥٧. با تعویذ، رقیه و دعای قرآنی وارد دستشویی نشوید مگر اینکه در پوست چرمی یا جلد گرفته شده باشد. {کمال}
٥٨. گفتن «سوره کوچک» به سوره‌های آخر و بخش مفصل مکروه است و از هر کس شنیدید بگویید «شما از آن سوره کوچکتر هستید.» چون کل قرآن عظیم است. {کمال}
٥٩. تلاوت دائمی قرآن سنت است تا محفوظات قرآنی فراموش نشود. «تَعَاهَدُوا الْقُرْآنَ فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَهُوَ أَشَدُّ تَفَصِّيًا مِنْ الْإِبِلِ فِي عُقُلِهَا» (صحیح بخاري٤٦٤٥): قرآن را مدام مرور و تکرار کنید زیرا سوگند به خداوندی که جان محمد در دست اوست، از فرار شتران از بند خود، گریزان‌تر است. «إِنَّمَا مَثَلُ صَاحِبِ الْقُرْآنِ كَمَثَلِ صَاحِبِ الْإِبِلِ الْمُعَقَّلَةِ إِنْ عَاهَدَ عَلَيْهَا أَمْسَكَهَا وَإِنْ أَطْلَقَهَا ذَهَبَتْ» (صحیح بخاري٤٦٤٣): قرآن آموخته را می‌توان به صاحب شتری بسته شده تشبیه کرد که اگر پیوسته از آن مراقبت نماید، آن را نزد خود نگه داشته و اگر آن را رها کند، می‌رود. {کمال- سیوطی}
٦٠. اگر قاری قرآن خواندن کلمه‌ای را ندانست و گیر کرد، می‌تواند از دیگری بپرسد؛ بدین شکل که آیه قبلی را بخواند و سپس در محل اشکال ساکت شود و منتظر شکل درست کلمه باشد. نگوید این آیه و کلمه چگونه است که بر او اشتباه می‌شود. {سیوطی- کمال}
٦١. در موقع نوشتن و نسخه‌برداری، با خط بزرگ نوشته شود. {کمال}
٦٢. وقتی چیزی از امور دنیا به قاری عرضه می‌شود، آن را با قرآن تاویل نکند. مثلاً وقتی که مردی پیش قاری آمد، نگوید «جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ يَا مُوسَى» (طه٤٠) و یا اگر غذا حاضر شد نگوید «كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيَّامِ الْخَالِيَةِ» (حاقه٢٤).
٦٣. قرائت قرآن در حالت‌های زیر مکروه است: در حالت رکوع و سجود و تشهد نماز، قرائت مأموم در نماز جهری همزمان با شنیدن قرائت امام، در حال قضای حاجت و حالت خواب، در جایی که مشکل باشد و قاری گیر کند، در حال گوش دادن به خطبه مگر صدای خطیب دور باشد و به وی نرسد. {مفردات}
٦٤. قرآن خواندن و سجده تلاوت بر جُنُب و حائض حرام است حتی اگر پاره‌ای از یک آیه باشد؛ «لا یقرأ الجُنُبُ و لا الحائض شیئا من القرآن» (ابوداود و ترمذی). ولی خواندن اوراد و اذکار قرآنی مثل بسمله و الحمدلله و عبارت «انا لله و انا الیه راجعون» که به قصد قرآن خواندن نباشد، اشکالی ندارد. دست زدن به مصحف و حمل آن نیز درست نیست: «لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» (واقعه٧٩).
٦٥. برای شخص بی‌وضو جایز است که با چوب خط، قرآن را ورق بزند یا زیر کلمات بگرداند. {چوب باریکی که نوآموزان بدست گیرند و با آن بر سطور کتاب خط برند تا انگشتشان با خطوط کتاب تماس پیدا نکند. گاهی آن را از کاغذ و مقوا می‌سازند.}
٦٦. نوشتن قرآن روی لباس و پارچه و مواد خوراکی مکروه است. {کمال}
٦٧. نوشتن قرآن در ظرفی تا آب آن برای شفا و درمان نوشیده شود، جایز است. {کمال}
٦٨. سوزاندن چیزی که در آن قرآن باشد به قصد حفظ آن جایز است (مانند حضرت عثمان). {کمال}
٦٩. اگر شخص بی‌وضو نگران آلوده شدن یا تلف شدن قرآن باشد می‌تواند مصحف را برای صیانت آن بردارد و حمل کند. {کمال}
٧٠. اگر مسافر نگران آن باشد که مصحف به دست کافران بیفتد، بر وی حرام است که مصحف را با خود به سرزمین کفار ببرد. {کمال}
٧١. حرام است که مصحف را زیر سر بگذارد ولی اگر خوف غرق شدن و تلف شدن و افتادن به دست کفار وجود دارد، زیر سر گذاشتن قرآن واجب است. {کمال}
٧٢. دست زدن به تفاسیر قرآن بدون وضو جایز است اگر تفسیر بیشتر از قرآن باشد. {کمال}
٧٣. کودک بی‌وضویی که به حد تمییز رسیده باشد، از مسح قرآن منع نمی‌شود چون نیاز به تعلیم دارد و ادامه وضو برای کودک مشکل است. {کمال}
٧٤. معلم بی‌وضو جایز است که به مصحف دست بزند یا حمل کند چون برای تعلیم بدان کار نیاز دارد و ادامه وضو برایش دشوار است. {فقه آسان}
٧٥. وقتي كه مشغول تلاوت قرآن هستيد به ياد آوريد كه خداونـد بـا شـما در حال حرف زدن است. اصل اين موضوع در حديثي آمده كه رسـول اﷲ فرمودنـد: وقتي يكي از شما اراده سخن گفتن خود با خدا را دارد نماز بخوانـد و اگـر مي‌خواهد خدا با او سخن بگويد قرآن را تلاوت نمايد. {خالدی}
٧٦. قرآن را با اعراب درست بخوانید و عجایب آن را درک کنید: أعربوا القرآن والتمسوا غرائبه (جمع الجوامع سيوطی٥٥) (قرطبی)
٧٧. هرکس قرآن را بدون اعراب بخواند، فرشته‌ای بر وی گمارده می‌شود و برای هر حرفش ١٠ حسنه می‌نویسد. اگر اعراب بعضی را رعایت کند و بعضی را رعایت نکند، دو فرشته بر وی گمارده می‌شود و با هر حرفش ٢٠ حسنه می‌نویسند. اگر همه قرآن را با اعراب درست بخواند، چهار فرشته بر وی گمارده می‌شود و برای هر حرفش ٧٠ حسنه می‌نویسند: من قرأ القرآن فلم يعربه وكل به ملك يكتبه له كما أنزل بكل حرف عشر حسنات فإن أعرب بعضه و لم يعرب بعضه وكل به ملكان يكتبان له بكل حرف عشرين حسنة فإن أعربه وكل به أربعة أملاك يكتبون له بكل حرف سبعين حسنة (ابن حبان) (قرطبی)
٧٨. در حین قرائت فکر و ذهن خود را درگیر قرآن سازید تا بدانید مورد خطاب چه کسی واقع شده‌اید. (قرطبی)
٧٩. در امثال قرآن توقف نمایید و آنها را در ذهن خود مجسم نمایید. (قرطبی)
٨٠. اقتباس از آیات و تضمین جایز است. بکار بردن آیات در شعر و نثر نزد مالکی‌ها حرام است ولی در مذاهب دیگر جایز است. {سیوطی}
٨١. تصدیق خداوند در پایان قرائت پسندیده است. گفتن «صدق الله تعالی و بلّغ رسول الله» یا «صَدَقْتَ ربنا و بلّغت رُسُلک و نحن علی ذلک من الشاهدین» بعد از پایان تلاوت آیات به نقل از امام غزالی در احیاء العلوم مستحب است. گفتن «صدق الله العظیم» در پایان قرائت به سبک قاریان مصر و ترکیه و پاکستان و... نیکوست. {احمدیان – کمال}
٨٢. اعتدال در خواندن سنت است. یعنی ختم در یک شبانه‌روز افراط است و در یک سال تفریط. ختم مطلوب هفته‌ای یک بار است. «قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: اقْرَإِ الْقرْآنَ فِي شَهْرٍ قُلْتُ: إِنِّي أَجِدُ قُوَّةً حَتَّى قَالَ: فَاقْرَأْهُ فِي سَبْعٍ وَلاَ تَزِدْ عَلَى ذَلِكَ» (صحيح بخاري): رسول خدا به عبدالله بن عمر فرمود قرآن را در یک ماه بخوان و ختم کن. گفتم توانایی‌ام بیشتر است. فرمود در ده روز بخوان، عرض کردم من توان بیشتری دارم. فرمود آن را در هفت شبانه‌روز بخوان و بر آن اضافه مکن. {سیوطی}
در مسند امـام احمد از عبـداﷲ بـن عمـر روايـت شده: مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِي أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ لَمْ يَفْقَهْهُ: هر كس قرآن را در كمتر از سه روز بخواند، نه قرآن او را آگاه مي‌سازد و نـه او معاني آن را درك مي‌كند. {خالدی}
٨٣. روزه گرفتن در روز ختم بهتر است و خواندن دعای ختم هم پسندیده است. {کمال}
٨٤. تکرار سوره اخلاص هنگام ختم مستحب است. چون قرائت آن ثواب یک سوم قرآن را دارد؛ پس با تکرار آن یک ختم حاصل می‌شود. چه‌بسا در قرائت کم و زیاد وجود داشته و با این سوره نقص‌ها جبران می‌شود و ثواب کامل برای ختم حاصل شود. تکرار آن با روزه شش روز شوال قیاس می‌گردد. {سیوطی}
٨٥. سنت است که چون یک ختم را به پایان بردید، به دنبال آن ختم دیگری را شروع کنید. بدین شکل که پیامبر (ص) بعد از سوره ناس، از حمد آغاز می‌کرد و از سوره بقره تا «اولئک هم المفلحون» را می‌خواند. روایت شده که مردی از پیامبر پرسید محبوب‌ترین اعمال چیست؟ فرمود حال مرتحل. فرمود حال مرتحل یعنی صاحب قرآنی که از اول قرآن شروع به خواندن می‌کند تا به آخر می‌رسد و از آخر دوباره به اول می‌رسد. همین که توقف کند دوباره شروع می‌کند و جلو می‌رود. «قَالَ رَجُلٌ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَيُّ الْعَمَلِ أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ قَالَ وَمَا الْحَالُّ الْمُرْتَحِلُ قَالَ الَّذِي يَضْرِبُ مِنْ أَوَّلِ الْقُرْآنِ إِلَى آخِرِهِ كُلَّمَا حَلَّ ارْتَحَلَ» (سنن ترمذی). {کمال- سیوطی}
٨٦. موقع ختم مستحب است که اهل و خویشان و دوستان خود را جمع کنید. چون هنگام ختم قرآن رحمت نازل می‌شود. {کمال}
٨٧. ختم قرآن به چندین حالت انجام می‌شود. بسته به استفاده اعضای بدن مثل چشم و گوش و زبان و دست‌ها از قرآن می‌توان ختم جداگانه‌ای داشت. ختم خواندن، ختم گوش دادن به فایل صوتی قرآن، ختم نگاه کردن و ورق زدن و ختم نوشتن.
دعای ختم قرآن
اَللَّهُمَّ اجْعَلْنَا لِکِتَابِکَ مِنَ التَّالین وَ لَکَ بِهِ مِنَ الْعَامِلین وَ فِی الْاَعْمَالِ مُخْلَصیِن وَ بِالْقِسْطِ فَاعِلیِن.
خدایا ما را از تلاوت کنندگان کتابت و عمل کننده گان بدان قرار بده و ما را در عمل مخلص کن و در عدالت مامور کن.
اَللَّهُمَّ اَجْعَلْنا مِمَّنِ اتَّبَعَ الْقُرْآن.
خدایا ما را از پیروان قرآن قرار بده.
اَللَّهُمَّ اجْعَلِ الْقُرْآن رَبیعَ قُلُوبِنا وَ ذِهابَ غَمِّنا وَ هَمِّنا.
خدایا قرآن را بهار قلب ما و پاک کننده غم و اندوه ما بساز.
اَللَّهُمَّ عَلِّمْنا مِنْهُ ما جَهِلْنا وَ ذَکِّرْنا مِنْهُ ما نَسِینا.
خدایا هر آنچه از قرآن نمی‌دانیم، به ما یاد یده و هر آنچه فراموش می‌کنیم، به یاد ما بیاور.
اَللَّهُمَّ نَوِّرْ قُلُوبَنا بِالْقُرْآنْ وَ زَیِّنْ أخْلاقَنا بِالْقُرْآنْ وَ أدْخِلْنَا الْجَنَّةَ بِالْقُرْآنْ وَ نَجِّنا مِنَ النَّارِ بِالْقُرْآنْ وَ أصْلِحْ ذَاتَ بَيْنِنا بِالْقُرْآنْ.
خدایا قلب ما را با قرآن روشن بفرما و اخلاق ما را با قرآن آراسته کن و ما را با قرآن به بهشت وارد بفرما و ما را با قرآن از جهنم نجات بده و رابطه بین ما را با قرآن اصلاح بنما.
اَللَّهُمَّ اجْعَلِ الْقُرْآنَ لَنا فِي الدُّنْيا قَرِيناً وَ فِي الْقَبْرِ مُونِساً وَ عَلَي الصِّراطِ نُوراً وَ فِي الْقِيامَةِ شَفِيعاً وَ فِي الْجَنَّةِ رَفِيقاً وَ فِی النَّارِ ستِرْاً وَ حِجَاباً.
خدایا قرآن را در دنیا دوست ما و در قبر همدم ما و بر پل صراط روشنایی و در قیامت شفاعت کننده ما و در بهشت رفیق ما و در جهنم پوشش و محافظ ما بگردان.
اَللَّهُمَّ ارْزُقْنَا بِکُلِّ حَرْفٍ مِنَ الْقُرْآنِ حَلاوَةً وَ بِکُلِّ جُزْءٍ مِنَ الْقُرْآنِ جَزاءً.
خدایا با خواندن هر حرف قرآن، شیرینی و با هر جز قرآن، پاداشی به ما عنایت بفرما.
اَللَّهُمَّ ارْزُقْنَا بِالْاَلْفِ اُلْفَةً وَ بِالْبَاءِ بَرَکَةً وَ بِالتَّاءِ تَوْبَةً وَ بِالثَّاءِ ثَوابَاً وَ بِالْجِیمِ جَمَالاً وَ بِالْحَاءِ حِکْمَةً وَ بِالْخَاءِ خَیْراً وَ بِالدَّالِ دَلِیلاً وَ بِالذَّالِ ذَکاءً وَ بِالرَّاءِ رَحْمَةً وَ بِالزَّاءِ زَکاَةً وَ بِالسِّینِ سَعادَةً وَ بِالشِّینِ شَفاءً وَ بِالصَّادِ صَدَقَةً وَ بِالضَّاءِ ضِیاءً وَ بِالطَّاءِ طَراوَةً وَ بِالظَّاءِ ظَفْراً وَ بِالْعَیْنِ عِلْماً وَ بِالْغَیْنِ غَنِیًّ وَ بِالْفاءِ فَلاحَاً وَ بِالْقافِ قُرْبَةً وَ بِالْکافِ کَرامَةً وَ بِاللَّامِ لُطْفاً وَ بِالْمِیمِ مَوْعِظَةً وَ بِالنُّونِ نُوراً وَ بِالْواوِ وُصْلَةً وَ بِالْهاءِ هِدایَةً وَ بِالْیاءِ یَقیناً.
خدایا با (الف) مهربانی و با (ب) برکت و با (ت) توبه و با (ث) پاداش و با (ج) زیبایی و با (ح) دانایی و با (خ) نیکی و با (د) راهنمایی و با (ذ) هوشیاری و با (ر) رحت و با (ز) پاکی و با (س) خوشبختی و با (ش) شفا و با (ص) صدقه و با (ض) نور و با (ط) تازگی و خرّمی و با (ظ) موفقیت و با (ع) علم و با (غ) ثروت و با (ف) رستگاری و با (ق) نزدیکی از خودت و با (ک) بزرگواری و با (ل) لطف و با (م) نصیحت و با (ن) روشنایی و با (و) خویشاوندی و با (ه) هدایت و با (ی) یقین به ما عنایت بفرما.
اَللَّهُمَّ انْفَقْنا بِالْقُرْآنِ الْعَظیم وَ ارْفَعْنا بِالآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیم وَ تَقَبَّلْ مِنّا قَراءَتَنا وَ تَجاوَزْعَنَّا مَا کَانَ فِی التَّلاوَةِ الْقُرْآنِ مِنْ خَطاءٍ أوْ نِسْیانٍ أوْ تَحْریفِ کَلِمَةً عَنْ مَوْضِعِها أوْ تَقْدیمٍ أوْ تَاْخِیرٍ أوْ زِیادَةٍ أوْ نُقْصانٍ أوْ تَأوِیلٍ عَلی غَیْرِ مَا اَنْزَلْتَهُ عَلَیْهِ.
خدایا ما را با قرآن گرامی خودت، موفق بگردان و با آیات و ذکر آن، مقام ما را بلند بگردان و روخوانی ما را قبول بفرما و از اشتباه و فراموشی و تغییر کلمه از جای خودش و یا جلو بردن و عقب بردن کلمات و یا زیادی و کمی و یا تغییر معنی آن با غیر آنچه که نازل فرموده ای، چشم پوشی بفرما.
اَللَّهُمَّ اشْرِحْ بِالْقُرْآنِ صَدْرِی وَ اسْتَعْمَلْ بِالْقُرْآنِ بَدَنی وَ نَوِّرْ بِالْقُرْآنِ بَصَرِی وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْآنِ لِسانی وَ اَعِنِّی عَلَیْهِ ما اَبْقَیْتَنِی.
خدایا تحملم را با قرآن زیاد کن و بدنم را با قرآن به کار بیانداز و چشمانم را با قرآن نورانی بفرما و زبانم را با قرآن به حرف بیاور و در بقیه عمر و قرائتم مواظب من باش.
کمال مولودپوری - پاییز ١٣٩٦
منابع:
١. الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، مترجم سید مهدی حائری قزوینی، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم ١٣٨٤
٢. قرآن شناسی، عبدالله احمدیان، نشر احسان، تهران، چاپ اول ١٣٧٩
٣. علوم القرآن، احمد عادل کمال، نشر احسان، تهران، چاپ اول ١٣٦٧
٤. دانستنیهای قرآن، مصطفی اسرار، انتشارات محیا، تهران، چاپ دهم ١٣٧٤
٥. قرآن شناسی، پرسش‌ها و پاسخها، صالح قنادی، دفتر نشر معارف، قم، چاپ چهارم ١٣٨٦
٦. القرآن الحکیم، انتشارات نورانی کتاب خانه، چاپ پشاور پاکستان
٧. قرآن مجید، اردو بازار لاهور، پاکستان
٨. مفردات القرآن، محمد حسن المحصی، دارالرشید دمشق، بیروت، ١٩٨٤
٩. آداب تلاوت قرآن، شیخ محمد علی خالدی (سلطان العلماء)،کتابخانه عقیده www.aqeedeh.com
نظرات